Denken en Voelen met Björn Heijligers

Posted on December 9, 2020

Björn Heijligers, onder andere de man achter de FaceBook pagina CoronaGezond waar een dappere poging wordt gedaan om zin van onzin te onderscheiden in de corona-crisis, plaatste vandaag een post op FaceBook waarin hij probeert helderheid te krijgen over de vraag “Vaccineren tegen Covid-19, ja of nee?”

Directe aanleiding was een link op sociale media die Wilrieke Sophia had geplaatst. Wilrieke ken ik net als Björn van wat ik nu maar even de wellness community zal noemen. Wilrieke’s link wees naar de tekst A Vaccine Hesitant Decoder Ring van Julian Walker, een van de makers van de Conspirituality Podcast. Die podcast kan ik trouwens iedereen van harte aanbevelen.

Walker bespreekt in zijn tekst het anti-vax denken, en hij laat daarbij weinig heel van de “argumenten” van de anti-vax activisten. Hij meent dat deze lieden er volkomen naast zitten met hun pogingen om vaccinatie, en met name vaccinatie tegen het corona-virus, verdacht te maken:

Today’s global crisis shows what reality looks like without a vaccine for a serious and highly contagious disease. It’s that simple. This has happened before. The argument that tries to minimize the extraordinary success of vaccines by saying those diseases were going away anyway due to better plumbing, hand-washing, etc is just factually wrong.

Mijn vertaling:

De wereldwijde crisis waar we nu in zitten toont ons hoe de werkelijkheid eruit ziet zonder vaccin voor een ernstige en zeer besmettelijke ziekte. Zo simpel is het. Dit is eerder gebeurd. Het argument dat probeert om het buitengewone succes van vaccins te bagatelliseren door te zeggen dat die ziekten zijn weggegaan door beter sanitair, handen wassen, etcetera, is gewoon feitelijk onjuist.

Iedereen die geneigd is vaccins en vaccinatie te wantrouwen zou eigenlijk de tekst van Walker moeten lezen, maar dat gaat helaas niet gebeuren want op FaceBook werd meteen geklaagd over Walker’s “foute toon”.

De alternatieve denkers die zichzelf enorm kritisch vinden en die prat gaan op het doen van hun eigen research zijn namelijk extreem gevoelig voor “de juiste toon”, en ze storen zich vreselijk aan labels als “anti-vax” en “complot-denker”. Dat zijn etiketten die ze vooral niet opgeplakt willen krijgen. Hun bijdragen beginnen vaak met “Ik ben niet anti-vax maar …” of “Ik ben geen complot-denker maar …”. En in teksten die zo beginnen worden anderen dan vervolgens uitgemaakt voor onnozel schaap.

Wat de redelijke gedachtenwisseling op sociale media met mensen die covid-19 bagatelliseren zo lastig maakt is dat ze tegenspraak vaak opvatten als daad van vijandigheid. In plaats van hun koning te verdedigen als je ze schaak geeft gooien ze beledigd het schaakbord naar je hoofd. Een voorbeeld, anoniem:

D: De IFR van covid-19 is extreem laag, nog geen 0,02 procent.

ik: Hmm, hoe weet je dat zo zeker?

D: Je moet zelf je research doen Jan.

ik: Ik heb even gezocht. Deze studie uit November van Imperial College komt uit op een IFR van 1,15 procent voor ontwikkelde landen. Nogal een verschil met de waarde die jij noemt. Hoe zit dat volgens jou?

Hierop krijg ik van D geen antwoord meer. Later zie ik dat ze mij heeft ontvriend. Toen ik de conversatie nog eens opzocht voor deze blog zag ik dat ze de hele draad had weggehaald.

Maar goed, terug naar Björn. Die suggereerde in zijn post dat we het behalve over Herd Immunity zouden moeten hebben over Herd Mentality, en ik neem aan dat hij daarmee bedoelt: onze neiging om met de kudde mee te denken.

Hoe het zit met herd immunity probeer ik hier uit te leggen. Groepsimmuniteit is bereikt als het percentage van de bevolking dat immuun is voor de ziekte hoog genoeg ligt om het effectieve reproductiegetal R van de besmettingen beneden de 1 te krijgen, zodat de besmetting exponentieel uitdooft. Als we bij covid-19 rekenen met een basis reproductiegetal R0 van 3,28 (zie hier), dan moet dat percentage boven de 70 liggen. En dat betekent dat we de ziekte covid-19 nooit zullen kwijtraken als meer dan een kwart van de Nederlanders het vaccin gaat weigeren. Wacht, we kunnen dit zelfs precies uitrekenen. De vaccins die er nu beschikbaar komen zijn voor 90 procent effectief. Dus als 78 procent van de bevolking zich laat vaccineren geeft dat een immuniteitspercentage van 0,9 maal 78 procent, dat wil zeggen 70,2 procent. Als de aanname over de R0 waarde van covid-19 klopt is dat net genoeg voor groepsimmuniteit. Waar het op neerkomt is dat we in de diepe shit zitten als meer dan 22 procent van de bevolking het vaccin weigert.

Dragen mensen die zich weigeren te vaccineren iets positiefs bij aan deze maatschappij? Wat hebben de corona pandemie en global warming gemeen?

De tweede vraag is gemakkelijker te beantwoorden dan de eerste. Pandemieën en klimaatverandering zijn allebei symptomen van de ineenstorting van ons ecosysteem. En die ineenstorting is weer een gevolg van een ecologische wetmatigheid die zegt dat exponentiële groei in een eindig ecosysteem moet stoppen, soms met het in elkaar donderen van het hele systeem.

De eerste vraag is een stuk lastiger. Mensen kunnen natuurlijk positieve bijdragen leveren aan de maatschappij, ook wanneer ze zich niet laten vaccineren. Lief zijn voor je gezin en zorgzaam voor de buren kan immers ook zonder vaccin. Maar dat is denk ik niet wat Björn bedoelt.

Kan de daad van het je niet laten vaccineren worden gezien als een positieve bijdrage aan de maatschappij? Eerlijk gezegd, volgens mij niet. Je niet laten vaccineren maakt het immers moeilijker voor de hele gemeenschap om groepsimmuniteit te bereiken. Als ik me niet laat vaccineren kan ik de ziekte overbrengen op anderen voor wie de vaccinatie niet gewerkt heeft. De covid-19 vaccins die we nu hebben zijn voor hooguit 90 procent effectief, dat wil zeggen dat ze kunnen zorgen voor immuniteit bij 90 procent van de mensen die zich laten vaccineren. Als ik niet gevaccineerd ben ben ik ook gevaarlijk voor mensen die zich niet kunnen laten vaccineren omdat ze een te zwakke weerstand hebben, bij voorbeeld voor kankerpatiënten die medicijnen moeten slikken die hun immuunsysteem onderdrukken. Als ik me niet laat vaccineren en ik word niet ziek omdat genoeg mensen in mijn omgeving zich wel hebben laten inenten ben ik wat in de sociale wetenschap een free rider wordt genoemd: iemand die profiteert zonder te hebben bijgedragen. Maar Björn ziet dit kennelijk anders.

Ik vraag je in deze actief op zoek te gaan naar een perspectief waar deze vragen zinnig zijn. Zonder dat je noodzakelijk het eens hoeft te zijn met de uitgangspunten die noodzakelijk zijn voor dat perspectief.

Hij geeft daarna als voorzet een zevental uitgangspunten die hij premissen noemt en die volgens hem zouden kunnen helpen bij het zoeken naar dit nieuwe perspectief. Hier zijn ze. Laten we in elk geval proberen ze te begrijpen.

Premisse 1: Ons individuele en ons collectieve gedrag wordt beinvloed door onze genetica.

Premisse 2: Ons individuele en ons collectieve gedrag wordt beinvloed door onze memetica. De verzameling van taal en culture gedachtengoed.

Premisse 3: Onze genetica heeft 3.5 miljard jaar tijd gehad om “self-limiting” feedback loops te ontwikkelen om een gezond ecosysteem te bouwen.

Premisse 4: Onze memetica heeft slechts 10-100k jaar tijd gehad om zich te ontwikkelen. In die tijd heeft zich nog nooit een situatie voor gedaan waarbij economische groei niet tot het succes van ons gedachtengoed heeft bijgedragen.

Premisse 5: De comfortzone van onze maatschappij overlapt niet meer met de safety zone van onze maatschappij.

Premisse 6: Onze lichamen geven signalen af dat de huidige gang van zaken niet meer veilig is.

Premisse 7: Ons culturele gedachtengoed, cq culturele immuunsysteem is onvoldoende ontwikkeld om deze signalen op gepaste manier in woorden te vertalen en ons collectieve gedrag aan de huidige safetyzone aan te passen.

Met de uitgangspunten 1 tot en met 3, voor zover ik ze begrijp, ben ik het wel min of meer eens. Alleen dat contrast tussen 3.5 miljard jaar genetica en hooguit 100 duizend jaar memetica zit me niet helemaal lekker. Dat zou immers de suggestie kunnen wekken dat wat ons in heel lange tijd geëvolueerde lichaam ons vertelt op een of andere manier waardevoller of belangrijker is dan wat we met ons memetische denken kunnen achterhalen. Het zou me niet verbazen dat Björn dit ook werkelijk bedoelt, maar hij zegt het niet. Zelf denk ik in elk geval niet dat dit zo is.

Zelf geloof ik dat het zinnig is om onderscheid te maken tussen twee manieren van denken die met ons zijn geëvolueerd en die elk een andere manier van afstemmen op de werkelijkheid hebben opgeleverd, elk met hun voor- en nadelen. Lees het beroemde boek Thinking, Fast and Slow van Daniel Kahneman waar deze hypothese op leerzame manier wordt uitgewerkt. Denksysteem 1 werkt automatisch en snel, vrijwel zonder tussenkomst van onze wil, maar het is niet altijd accuraat. We kijken naar iemand en we zien/weten/voelen onmiddellijk dat die persoon boos is. Het is niet eens duidelijk of dit denken of intuïtie is. Denksysteem 2 werkt veel langzamer, en we hebben een zekere mate van wilskracht nodig om onze aandacht te houden bij de verschillende stappen die ermee gevergd zijn. Het beantwoorden van de vraag hoeveel 17 maal 24 is vergt een aantal rekenstappen en een portie aandacht. Pas door die te spenderen zien we de uitkomst: 408. Zo denken is aangeleerd; het is zeker niet intuïtief. Het gaat langzaam. Het kost moeite. Maar de uitkomsten zijn vaak accurater dan die van denksysteem 1.

Denksysteem 1 zou je kunnen koppelen aan genetica, denksysteem 2 aan memetica, om even het verband te leggen met Björn’s terminologie.

We weten niet precies wanneer de eerste mens symbolen ging gebruiken, maar ergens tussen 10 en 100 duizend jaar geleden lijkt me een schatting die ruim genoeg is. Van “economische groei” in de moderne zin is eigenlijk pas sprake in de laatste 200 jaar. De bewering in premisse 4 dat memetisch denken iets te maken heeft met economische groei lijkt me daarom onzin.

Volgende. De comfortzone van onze maatschappij overlapt niet meer met de safety zone van onze maatschappij. Is dit een ingewikkelde manier is om te zeggen dat we leven in een tijd van maatschappelijke desintegratie, en dat dit bij velen gevoelens van onveiligheid oproept? Daar ben ik het wel mee eens. Als Björn iets anders bedoelt, en dat zou heel goed kunnen, dan begrijp ik hem niet.

Verder naar Premisse 6. Onze lichamen geven signalen af dat de huidige gang van zaken niet meer veilig is. Onze lichamen geven voortdurend signalen af. Het is belangrijk om naar die signalen te leren luisteren. Veel van de signalen hebben te maken met onverwerkt trauma uit ons verleden of met angsten in het heden die we niet onder ogen wensen te zien. We moeten deze signalen serieus nemen maar ze zijn lang niet altijd een goede richtsnoer voor ons handelen. Ons lichaam kan ons immers veel vertellen over onze binnenwereld maar wat er in ons lichaam gebeurt biedt ons geen criterium voor wat waar of onwaar is in de wereld om ons heen (de buitenwereld).

De opvatting dat ons lichaam ons kan vertellen wat waar of onwaar is is helaas in de wellness community gemeengoed. Deze opvatting kan leiden tot uitspraken zoals deze: “Mijn lijf zegt ja als ik naar deze video kijk. Ik voel in elke vezel van mijn lichaam dat deze arts de waarheid vertelt over covid-19”. Dit is een letterlijk citaat van een cirkel-van-overeenkomst docente bij wie ik een cursus had gevolgd en die mij inmiddels ook ontvriend heeft. Ik probeerde haar uit te leggen dat “mijn lijf zegt ja” een uitstekend criterium is bij het beantwoorden van vragen zoals “Wil ik roerei voor mijn ontbijt?” of “Wil ik sex met deze man?” maar niet bij zaken als “Geeft deze aantrekkelijk ogende arts mij betrouwbare informatie over covid-19?” Het ging om een video van Zach Bush, een bekende alternatieve en zeer welsprekende arts uit de VS die heel veel volgers heeft op sociale media en die heel veel geld verdient met voedingssupplementen. De video zat vol met allerlei kwalijke onzin, maar het lichaam van mijn docente pikte dat kennelijk niet op. Voor wie meer over deze dokter wil weten: hier is een blog van Dave Harrington die het een en ander over hem heeft uitgezocht.

De laatste premisse. Ons culturele gedachtengoed, cq culturele immuunsysteem is onvoldoende ontwikkeld om deze signalen op gepaste manier in woorden te vertalen en ons collectieve gedrag aan de huidige safetyzone aan te passen. Deze premisse gaat er - volgens mij ten onrechte - van uit dat ons lichaam ons iets probeert te vertellen over wat waar of onwaar is in de wereld om ons heen. Het lijkt me een gevaarlijk uitgangspunt, want het biedt een vrijbrief aan degenen die hun denken en handelen niet meer wensen te toetsen aan Kahneman’s denksysteem 2. “Ik voel dit zo maar ik kan het verder niet uitleggen want mijn culturele immuunsysteem is daarvoor onvoldoende ontwikkeld. En tóch heb ik gelijk.”

Zo. Nu ben ik benieuwd hoeveel FaceBook vrienden ik ga kwijtraken door deze blog.