Twijfelen aan de Werkelijkheid (27)

Posted on May 27, 2021

Het is nergens voor nodig om dit feuilleton vanaf aflevering 1 door te lezen, maar het kan natuurlijk wel.


Laten we het, in het kader van ons thema Twijfelen aan de Werkelijkheid, weer eens hebben over onaangename waarheden, dat wil zeggen, aspecten van de werkelijkheid waar we voor terugdeinzen.

Maar waarom zouden we ons eigenlijk verdiepen in onaangename waarheden, zeker als het gaat om zaken waar we als individu weinig of niets aan kunnen doen? Dat is een goede vraag, waar iedereen maar zijn eigen antwoord op moet vinden. Mijn persoonlijke antwoord: omdat mijn ambitie is in waarheid te leven. Ik heb ervoor gekozen om onder ogen te willen zien wat waar is, ook als het onaangenaam is. En om dat vol te houden wissel ik mijn - niet altijd aangename - onderzoek naar de werkelijkheid af met dingen doen waar ik blij van word: tijd doorbrengen met mensen waar ik op gesteld ben, virtueel tijd doorbrengen met filosofen die mij inspireren, deze blog reeks, toneel schrijven en wie weet ook een keer uitvoeren, tekenen. De illustratie hierboven is de eerste tekening van een reeks over dansen, bedoeld ter verluchting van een uitgave - in eigen beheer - met composities van Heleen. Zie hier voor een voorproefje.

Terug naar het onderwerp nu. Net gelezen: William R. Catton, Overshoot: The Ecological Basis of Revolutionary Change. Uit 1980. Destijds volledig gemist. Ik werd op dit boek geattendeerd door een verwijzing in een FaceBook groep Deep Adaptation. William Robert Catton (1926 – 2015) was een socioloog en ecoloog die begreep dat de wetten van de ecologie ook voor mensen opgaan, en die bereid was onder ogen te zien wat er volgt uit dat inzicht. Hij heeft geen geruststellende boodschap voor ons. In een wereld waarin gezellige onzin stelselmatig geprefereerd wordt boven ongemakkelijke waarheid is het dus niet heel verwonderlijk dat zijn boek aan de aandacht van velen is ontsnapt. Ik ben blij dat ik het nu eindelijk heb gelezen. Catton heeft de ecologische katastrofe die zich nu aan het ontvouwen is meer dan veertig jaar geleden al overduidelijk zien aankomen.

Hier zijn de vier belangrijkste conclusies uit dit nu nog steeds belangrijke boek:

  1. Mensen zijn met vele andere soorten in onderlinge afhankelijkheid betrokken in biotische gemeenschappen. Denken dat mensen als enige soort boven de natuur staan is een fatale misvatting.

  2. Het sociale leven van mensen wordt gevormd door ingewikkelde koppelingen van oorzaak en gevolg (met terugkoppeling) in een natuurlijk web dat ons verbindt met andere soorten. Door deze ingewikkelde verstrengelingen heeft doelgericht menselijk handelen altijd tal van onbedoelde gevolgen.

  3. De wereld waarin wij leven is eindig. Daarom zijn er onwrikbare fysieke en biologische grenzen die beperkingen opleggen aan economische groei, sociale vooruitgang, en andere aspecten van menselijk samenleven.

  4. Hoezeer ook de inventiviteit van homo sapiens of de macht van homo colossus de indruk kan geven dat we - tijdelijk - de grenzen van de draagkracht hebben kunnen overstijgen, uiteindelijk heeft de natuur het laatste woord. Altijd.

Dit zijn geen beweringen waarvan de waarheid onomstotelijk kan worden vastgesteld door wetenschappelijk onderzoek of door filosofische onderbouwing. Maar wie het boek van Catton leest wordt langzamerhand doordrongen van het feit dat hij gelijk heeft. Een vruchtbare manier om deze beweringen te beschouwen is door te zien dat het ontkenningen zijn, ontkenningen van een veel gehanteerde opvatting over de aard van het mens zijn. Catton ontkent dat de mens in de wereld een uitzonderingspositie inneemt.

  1. De mens staat niet boven de natuur.

  2. Het sociale leven van de mens staat niet los van dat van andere soorten.

  3. Oneindige groei van menselijke activiteit in een eindige wereld is niet mogelijk.

  4. De mens kan de natuur niet volledig naar zijn hand zetten.

Het besef dat de mensheid is doorgeschoten is intussen in bepaalde kringen gemeengoed. De manier waarop wij collectief met de planeet en met de natuur omgaan deugt niet, nu niet, en al heel lang niet. Wie het klimaatnieuws leest is daar intussen wel van doordrongen. Intussen is er zelfs een Overshoot Day. Maar in andere kringen wordt doorgaande economische groei nog steeds als nastrevenswaardig voorgesteld. Daar wordt nu gepleit naar het ‘terug naar normaal’ van voor corona.

Volgens Catton hebben we nu vierhonderd jaar van uitbundigheid (exuberance) achter de rug. Gezien tegen de achtergrond van het feit dat homo sapiens zo’n tweehonderdduizend jaar op deze aarde rondloopt is dat een buitengewoon korte periode. Maar deze periode heeft wel ons denken diepgaand beïnvloed, en een aantal mythen in het leven geroepen:

  1. De toekomst van onze planeet ligt in handen van de mens.

  2. Mensen kunnen alles leren en kunnen zich altijd aanpassen, aan welke omstandigheid dan ook.

  3. De mogelijkheden voor technologische en sociale vooruitgang zijn onbeperkt.

Het slechte nieuws is dat dit mythen zijn. Dit leek alleen maar heel even zo, gedurende de ruwweg vierhonderd jaar na de ontdekking van de Nieuwe Wereld, een tijd van almaar toenemend technologisch vernuft en almaar toenemende overvloed. De zilvervloot liep binnen, gekaapt weliswaar, maar toch. Kolonisten gingen zich vestigen in Noord en Zuid Amerika. De industriële revolutie zorgde ervoor dat tot dan toe onvoorstelbare hoeveelheden energie beschikbaar kwamen uit fossiele brandstoffen, die we in steeds sneller tempo uit de grond zijn gaan halen. De fossiele brandstof is nu aan het opraken, en bovendien heeft het verstoken ervan ons klimaat drastisch ontregeld. Volgens Catton heeft de ontdekking van twee nieuwe continenten (Noord en Zuid Amerika), nog voor de industriële revolutie van rond 1760, belangrijk bijgedragen aan het Westerse gevoel van “het kan niet op”. Even leek het of er weer onbeperkte leefruimte beschikbaar was voor de Westerse mens. In snel tempo stroomden kolonisten toe om al dat nieuwe land te gaan ontginnen. Wat de oorspronkelijke bewoners van deze Nieuwe Wereld vonden van de Westerse invasie werd hun niet gevraagd. Het streven van Elon Musk om nu de rest van ons zonnestelsel te gaan koloniseren, te beginnen bij Mars, past bij de mythe van de oneindige mogelijkheden van de mens en de mythe van de eindeloze vooruitgang door menselijke inventiviteit.

Het ongefundeerde optimisme is ook in de Nederlandse politiek nog steeds gemeengoed. Lees er bij voorbeeld ons klimaatakkoord nog maar eens op na. In aflevering 13 van dit feuilleton is het optimische beleidsproza dat je daar kunt vinden al eens ter sprake geweest als treffend voorbeeld van lariekoek en gelul. De suggestie bij de klimaatplannen van de overheid is dat die de burgers en boeren in dit land niet of nauwelijks pijn zullen gaan doen. Alles op ongeveer dezelfde voet verder, maar dan groener, dat is een boodschap die de meerderheid van onze bevolking graag wil horen, maar realistisch is dit verhaal niet. De waarheid over het klimaat en de ecologie is - volgens mij en volgens de auteurs die ik vandaag bespreek - een heel andere dan wat ons hier door de Nederlandse beleidsambtenarij wordt gesuggereerd. De tijd van overvloed is voorbij. We zouden er beter aan doen die utopie los te laten en ons voor te bereiden op een tijdperk van economische krimp, technologische stagnatie of zelfs achteruitgang, en sociale en politieke chaos. Onze belangrijkste opgave wordt om de onvermijdelijke neergang in redelijke banen te leiden. Een zachte landing is nog altijd te prefereren boven een harde klap.

Qua strekking lijkt Overshoot behoorlijk op het beroemde essay uit 1798 van Thomas Malthus (1766 – 1834) over overbevolking. Malthus bespreekt het verband tussen voedselproductie en bevolkingsgroei. Als er meer voedsel beschikbaar komt groeit de bevolking. Om die groeiende bevolking te voeden is nog meer voedsel nodig. Maar het opschalen van de voedselvoorziening gaat volgens een rekenkundige reeks en de groei van de bevolking volgens een meetkundige reeks. Rekenkundige reeksen gaan van twee, drie, vier, vijf, zes. Meetkundige reeksen gaan van twee, vier, acht, zestien, twee-en-dertig. Anders gezegd, de voedselproductie groeit lineair en de bevolking groeit exponentieel, en dat is een cruciaal verschil. Dat moet volgens Malthus een keer fout gaan. Zijn ideeën waren destijds revolutionair en ze zijn nu nog steeds buitengewoon relevant.

Malthus merkt op dat de moeilijkheid die hij signaleert - het steeds meer uit de pas gaan lopen van bevolkingsaanwas en voedselvoorziening - door filosofen die hij bewondert zoals David Hume of Nicolas de Condorcet (die we allebei in dit feuilleton al eerder zijn tegengekomen) nergens wordt vermeld. Hoe kan dat, want het zijn toch eminente denkers? En het gaat toch om een waarheid die eigenlijk niet te missen is? Maar we kunnen ons allemaal vergissen. Als dat mij kan overkomen, zegt Malthus, dan kan het ook eminente denkers overkomen. Als je bij voorbeeld ziet dat iemand bij herhaling een glas wijn krijgt aangeboden en die persoon slaat daar geen acht op, dan zou je kunnen gaan denken dat die persoon blind is of onbeleefd. En later zou je er dan achter kunnen komen dat het aanbod niet was wat het zo op het eerste gezicht leek.

Met de technologische vooruitgang van de industriële revolutie werd ons inderdaad een glas wijn aangeboden. Mensen hebben dat glas gretig aangepakt en leeggedronken. En daarna nog één, en nog één. En dat leek allemaal heel lang goed te gaan…

De uitgangspunten van Malthus zijn buitengewoon simpel. Ten eerste, mensen hebben voedsel nodig om te leven. Ten tweede, de hartstocht tussen de geslachten (Malthus zegt: the passion between the sexes) die nodig is voor het voortbestaan van de mensheid is door de geschiedenis ongeveer constant.

Assuming then my postulata as granted, I say, that the power of population is indefinitely greater than the power in the earth to produce subsistence for man.

Population, when unchecked, increases in a geometrical ratio. Subsistence increases only in an arithmetical ratio. A slight acquaintance with numbers will shew the immensity of the first power in comparison of the second.

Aannemende dat mijn postulaten kloppen beweer ik dat het vermogen van de bevolking [om te groeien] onvergelijkbaar veel groter is dan het vermogen van de aarde om in het onderhoud van mensen te voorzien.

Bevolking groeit zonder tegenmaatregelen in een meetkundige verhouding. Voedselproductie groeit slechts in een rekenkundige verhouding. Een beetje kennis van cijfers is genoeg om te zien hoe onmetelijk veel groter de eerste kracht is vergeleken met de tweede.

Volgens Malthus zijn er twee manieren om de bevolkingsgroei in toom te houden. Grof gezegd zijn dat geboortebeperking en rampspoed.

De tekst van Malthus en het boek van Catton zijn eigenlijk eerder traktaten dan wetenschappelijke verhandelingen, niet geschreven voor specialisten maar voor het grote publiek. Gedetailleerd cijfermateriaal om de stellingen te onderbouwen wordt bij voorbeeld niet verstrekt. Deze teksten zijn bedoeld om de lezer te overtuigen met een overmacht van rhetorische middelen. Als je dat drammerig vindt zit je er niet helemaal naast.

Gelukkig zijn er intussen andere boeken beschikbaar die meer wetenschappelijke onderbouwing geven en die milder zijn van toon. Mijn persoonlijke favoriet is David MacKay, Sustainable Energy - Without the Hot Air, voor het eerst verschenen in 2009. David MacKay was natuurkundige, wiskundige en ingenieur. Hij is geboren in 1967 en helaas veel te jong gestorven, in april 2016. Hij was hoogleraar natuurkunde in Cambridge, maar hij heeft twee jaar van zijn korte leven uitgetrokken voor het schrijven van dit boek voor een algemeen publiek. Onderwerp is een exploratie van de mogelijkheden en onmogelijkheden rond het overschakelen van fossiele naar hernieuwbare energie.

MacKay maakt duidelijk dat de Westerse levensstijl bizarre hoeveelheden energie vergt. In een beroemde Youtube video houdt hij een 40 watt peertje vast. Hij legt uit dat ieder van ons, in het Verenigd Koninkrijk en in Nederland, honderdvijfentwintig van die peertjes tegelijk heeft branden, continu. Dat is de hoeveelheid energie die we per persoon gemiddeld consumeren. In de VS is het nog veel meer.

In de loop der jaren heb ik vele exemplaren van Sustainable Energy gekocht en weggegeven. Het boek is een puur genot om te lezen. MacKay begint met uitleggen wat er is gebeurd aan het begin van de industriële revolutie, met het patent op de stoommachine van James Watt (1769). Hij becijfert in detail in welk tempo het gebruik van fossiele energie sindsdien steeds is verdubbeld. Hij geeft een overzicht van de bekende reserves aan fossiele energiebronnen, en merkt daarbij op dat een deel van deze informatie door olie en gas producerende landen beschouwd wordt als staatsgeheim. Het boek bespreekt de keuzes die we nu hebben om energie te besparen en vergelijkt mogelijke strategieën voor het produceren van hernieuwbare energie. Dit alles zeer goed geïnformeerd, helder beargumenteerd, voorbeeldig geïllustreerd, en geschreven in een erudiete, lichtvoetige en onderhoudende stijl. Het enige nadeel van dit boek is dat de conclusies niet erg hoopgevend zijn.

Voor wie het boek lezen teveel werk is heeft MacKay een leerzame Ted talk samenvatting. Hier geeft hij in het kort de opties die we hebben en de moeilijkheden die ermee gepaard gaan. Hij laat zien dat elke beschikbare optie lijdt onder een “populariteitsprobleem” (zijn terminologie). Maar uit het feit dat alle mogelijke opties een onaantrekkelijke kant hebben volgt niet dat we onze ogen mogen sluiten voor de feiten. MacKay’s boek en de publiekslezingen die hij erover heeft gegeven (gemakkelijk te vinden op internet) vormen een appèl om een aantal ongemakkelijke waarheden onder ogen te zien met betrekking tot de afhankelijkheid van onze maatschappij van overvloedige en goedkope energie. Hier zijn een paar citaten die een indruk geven van zijn visie.

Zo is het precies. Helaas is professor David MacKay in april 2016 gestorven aan kanker. Deze briljante, grappige, beminnelijke man die bereid was om zijn wetenschappelijke carriëre op te schorten om iets te doen dat hij belangrijker vond, heeft onze aarde jammer genoeg moeten verlaten nog voor hij vijftig jaar oud was. Maar het boek dat hij ons heeft nagelaten is briljant. MacKay legt alles uit, inclusief het hoe en waarom van de logaritmische schaal die gebruikt wordt in de vele grafieken van exponentiëel groeiende functies die de tekst illustreren.

Voor wie van lezen houdt: de boeken waar ik het hierboven over had zijn alledrie vrij beschikbaar op internet. In de volgende aflevering van dit feuilleton worden jullie misschien overhoord. Voor wie niet zo erg van lezen houdt zijn er altijd nog de YouTube video’s van David MacKay. Zeer aanbevolen!


Wordt hier vervolgd