Bewustzijn

Posted on March 10, 2002

Dit is een heel oud stukje dat ik onlangs weer tegenkwam en dat ik nu maar even als blog post regenereer.

Denken en bewustzijn

Volgens de filosoof Descartes is het feit dat ik denk het meest onbetwijfelbare fundament van mijn bestaan. Stel dat ik aan mijn eigen bestaan zou twijfelen. Dan is die twijfel een gedachte. Om een gedachte te hebben moet ik er eerst zijn. Dus ik kan niet twijfelen aan mijn eigen bestaan.

Descartes’ ‘ik denk dus ik ben’ lijkt te suggereren dat denken letterlijk hetzelfde is als je bewust zijn van je eigen bestaan. Maar klopt die suggestie? Als ik ophoud met denken, houd ik dan ook op met bestaan? Wat betekent het om (even) met denken op te houden? Voor de meeste mensen is denken de voice over bij de film van het gewaarworden. Ik kijk de keuken rond, zie de vieze borden op het aanrecht, en denk (zeg in stilte tegen mezelf) ‘Ja, dat moet nog, maar daar heb ik nu geen zin in’.

Zou dat trouwens voor iedereen zo zijn, dat alles wat je ziet commentaar oproept van die innerlijke bemoeial die overal wat van vindt? Je hebt praatzieke mensen en je hebt zwijgzame mensen, maar bij die indeling gaat het om voor anderen waarneembaar gedrag. Zou er ook verschil zijn tussen mensen die van binnen praatziek zijn, of van binnen stil?

Wat dit betreft is het natuurlijk moeilijk om jezelf met anderen te vergelijken. We hebben het immers over iets dat bij uitstek privé is: je innerlijk leven. Maar goed, probeer jezelf eens in te delen:

Ik heb voortdurend gedachten. Gelukkig vertelt mijn innerlijke stem me in het algemeen precies wat ik moet doen. Als ik naar die stem luister gaat alles goed.

Innerlijke stem? Innerlijk parlement, zal je bedoelen. Bij mij binnen is het een voortdurende discussie gaande tussen een heleboel ‘ikjes’ die om de beurt het woord willen hebben, en die het nooit met elkaar eens worden. Reuze vermoeiend bij het bepalen van standpunten en het nemen van beslissingen.

Wat bedoel je, innerlijke stem? Bij mij is het vanbinnen doodstil. Je kunt in mijn hoofd een speld horen vallen.

Nog iets anders, namelijk …

Als je zou kunnen kiezen, wat zou je dan liever hebben: veel innerlijk commentaar (een rijk innerlijk leven) of veel innerlijke stilte? Praat jouw innerlijke bemoeial altijd met dezelfde stem? Gebeurt het weleens dat je innerlijke stem je vermanend toespreekt? Als dat gebeurt, wie praat er dan eigenlijk? Zijn het misschien je ouders? Iemand anders die je herkent?

Bewustzijn en wereld

Is denken hetzelfde als bewustzijn? Nee, het is eerder zo dat gedachten verschijnen in het bewustzijn. Net zo verschijnen gevoelens in het bewustzijn: je wordt ze gewaar. Maar als je het zo bekijkt verschijnt alles in het bewustzijn. Als het bewustzijn er niet is, kan de wereld er niet zijn.

Dat is vreemd, want meestal stellen we ons de zaak andersom voor. De wereld is zo’n vijftien miljard jaar geleden met een oerknal ontstaan. Daarna ontstonden melkwegen, sterren, planeten. Daarop (of in elk geval op één ervan) ontwikkelde zich leven. Daaruit evolueerde de mens. Langzamerhand kwam die tot bewustzijn, en dan verschijnt in dat menselijke bewustzijn een plaatje van de wereld.

Maar is het bewustzijn nu onderdeel van de wereld of verschijnt de wereld in het bewustzijn?

Bewustzijn als fundament voor mensenrechten

Hoewel velen dit niet beseffen ontlenen mensen — de enige levende wezens die zich hun bestaan en hun sterfelijkheid ten volle bewust zijn, die hun omgeving als een wereld waarnemen en met die wereld een innerlijke betrekking onderhouden — hun waardigheid, en ook hun verantwoordelijkheid, aan de wereld als geheel; dus aan hetgeen zij zien als het centrale thema van de wereld, haar ruggengraat, haar orde, haar richting, haar wezen, haar ziel — noem het zoals u wilt. Christenen formuleren het eenvoudig zo: de mens is geschapen naar Gods beeld.

Václav Havel, ‘Eerbied voor mensenrechten’, NRC-Handelsblad, 26 juni 1998.

Dit stukje heb ik lang geleden uit de krant geknipt en bewaard.

De wereld ontstaat in ons, en het heelal heeft net zo veel middelpunten als er bewuste wezens zijn waarin de wereld ontstaat.